3 maja 1791r. Sejm Czteroletni (1788-1792) uchwalił Ustawę Rządową, która przeszła do historii, jako Konstytucja 3 maja. Była ona drugą na świecie, po amerykańskiej (1787r.) i pierwszą w Europie ustawą zasadniczą regulującą organizację władz państwowych, zasady ustrojowe. Była próbą ratowania Rzeczypospolitej, po pierwszym rozbiorze dokonanym przez Rosję, Prusy i Austrię w 1772r. Autorami projektu konstytucji byli: Ignacy Potocki, król Stanisław August Poniatowski i ks. Hugo Kołłątaj.

Na mocy konstytucji Rzeczpospolita miała stać się monarchią konstytucyjną, znosiła wolną elekcję, wprowadzając monarchię dziedziczną. Ustalono, że następcą Stanisława Augusta Poniatowskiego, zostanie przedstawiciel saskiej dynastii Wettinów. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej oparto na monteskiuszowskiej zasadzie trójpodziału władz: na ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Organem ustawodawczym był sejm, składający się z senatu i izby poselskiej, który podejmował uchwały większością głosów, co oznaczało likwidację liberum veto. Władzę wykonawczą miał sprawować król i rząd-Straż Praw, a sądy, choć nadal miały mieć charakter stanowy, to były niezależne od innych władz. Odnosząc się do idei oświecenia, zapisano ze to naród jest źródłem wszelkiej władzy. Konstytucja zmieniała także pojęcie narodu, nie utożsamiano go już, jak to było wcześniej tylko ze szlachtą. Do konstytucji włączono Prawo o sejmikach, jak Prawo o miastach królewskich, modernizując dotychczasowy ustrój odebrano prawa szlachcie gołocie, zapewniono awans społeczny mieszczaństwu, a chłopom zagwarantowano ze strony państwa opiekę prawa i rządu krajowego.

Próba przeprowadzenia reform została przekreślona już w 1792 roku, przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej, czego następstwem był drugi rozbiór Polski w 1793r.

Konstytucja 3 maja, stanowiła wielki krok na drodze budowy nowoczesnego państwa i narodu, opartego na ideach oświecenia. Była wyrazem patriotyzmu nowego typu i pragnienia uratowania niepodległości, czego wyrazem są te słowa „(…) wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencję polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu … Konstytucję uchwalamy (…)”.

Opracowała: p. prof. Agnieszka Warzecha.